Nowa Gazeta Praska

Adam Ciołkosz (1901-1978) wybitny działacz PPS, polityk emigracyjny i historyk jest patronem ulicy na Białołęce.

Urodzony w Krakowie w rodzinie nauczyciela, patrioty i socjalisty, był wychowywany w tych tradycjach. W 1918 r. wstępuje do POW a następnie do WP. Bierze udział w walkach o Lwów, Wilno i w wojnie 1920 r. Walczy jako ochotnik w III Powstaniu Śląskim (1921 r.) Uczestniczył też w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach.

W 1921 r. wstąpił na Uniwersytet Jagielloński, gdzie studiował prawo, udzielając się też społecznie - był m.in. współtwórcą tzw. Wolnego Harcerstwa organizacji harcerskiej o poglądach bardziej lewicowych niż ZHP. Na studiach wstąpił do PPS, z którą to partią będzie związane jego dalsze życie polityczne. Pracował m.in. w redakcji krakowskiego pisma PPS "Naprzód", przewodniczył też regionalnym strukturom tej partii (tzw. OKR-Okręgowe Komitety Robotnicze) w Tarnowie, a w latach 1936-39 OKR PPS Ziemi Krakowskiej. W okresie 1928-30 był posłem na Sejm z okręgu tarnowskiego, wybrano go też w 1930 r., ale władze unieważniły listę Centrolewu. Od 1931 r. aż do wojny wchodził w skład CKW PPS - głównego organu wykonawczego tej partii. Należał wówczas do lewego skrzydła partii, będąc radykalnym krytykiem sanacji i zwolennikiem czynnego obalenia tejże, co spowodowało jego uwięzienie wraz z innymi posłami Centrolewu w 1930 r. i oskarżenie o zbrojne przygotowanie zamachu stanu. Sąd (w procesie odpowiadał z wolnej stopy) uznał go winnym, karę więzienia odbywał w latach 1933-34. Pomimo daleko idącego radykalizmu w l. 30. wypowiedział się przeciwko współpracy z komunistami, krytykując tych działaczy PPS, którzy taką współpracę podjęli. W 1939 r. przekroczył granicę rumuńską, docierając w 1940 r. do Paryża, gdzie działał w Komitecie Zagranicznym PPS i wszedł do Rady Narodowej, czyli emigracyjnej namiastki parlamentu. Utrzymywał łączność z działającą w okupowanym kraju PPS-WRN, z którą się identyfikował, reprezentując ją na forum międzynarodowego ruchu socjalistycznego. Po upadku Francji znalazł się w Londynie, gdzie od stycznia 1941 r. wszedł w skład Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju. Krytykował układ Sikorski - Majski, żądał jasnego potwierdzenia integralności terytorialnej państwa polskiego, jednak większość Komitetu Zagranicznego PPS opowiedziała się za układem. W 1943 r. po śmierci gen. Sikorskiego, prezydent W. Raczkiewicz proponował mu misję sformowania nowego rządu, którą jednak Ciołkosz odrzucił, m.in. z uwagi na brak poparcia większości swojego środowiska politycznego. Potępił uchwały jałtańskie jako godzące w interesy narodowe i państwowe Polaków. Krytykował też politykę Stanisława Mikołajczyka, idącego na ustępstwa wobec ZSRR i PPR.

Po 1945 r. Ciołkosz - jako zwolennik niepodległości Polski i przeciwnik komunizmu oraz ZSRR - pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Był jednym z przywódców emigracyjnej PPS, reprezentował ją też w strukturach międzynarodowego ruchu socjalistycznego. Wykorzystywał te kontakty m.in. do przekonywania zachodniej opinii publicznej dla uznania polskiej granicy na Odrze i Nysie. Pamiętajmy, że partie socjalistyczne (socjaldemokratyczne) były wówczas i są nadal jednym z głównych elementów pejzażu politycznego Europy Zachodniej, stąd ta działalność mogła mieć pewne znaczenie. Udzielał się też w strukturach rządu RP na Wychodźstwie. Był dwukrotnie przewodniczącym Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego - rządu powołanego przez tzw. Radę Trzech, pełniącą w latach 1954-72 funkcję kolektywnego prezydenta na emigracji, w opozycji do działającego w l. 1947 - 72 prezydenta Augusta Zaleskiego. Był więc de facto emigracyjnym premierem, choć należy odróżnić EZN od rządu RP powołanego w ww. latach przez prezydenta Zaleskiego. Oba ośrodki emigracyjne były zresztą uznawane przez małą część emigracji, dobrowolnie opodatkowującej się na Skarb Narodowy, będący materialną podstawą dla politycznych struktur wychodźstwa. Stąd mimo istotnych funkcji żył bardzo skromnie.

Na tle stosunku do przemian w Polsce i bloku sowieckim po 1956 r. wszedł spór z tą częścią polskich socjalistów na emigracji (skupionych we Francji wokół Zygmunta Zaremby), którzy skłonni byli uznać polski Październik 1956 za zmianę na tyle znaczącą, aby powrócić do kraju. Ciołkosz był jednak zwolennikiem pełnej niepodległości - czyli wyjścia z Polski wojsk sowieckich, rozwiązania Układu Warszawskiego, a także demokracji parlamentarnej. Uważał też, że należy powołać federację państw środkowoeuropejskich, aby zabezpieczyć je przed możliwym nawrotem imperializmu zarówno Rosji, jak i Niemiec. Poglądy te głosił w publicystyce i na falach Radia Wolna Europa. Spór z grupą Zaremby doprowadził do przejściowego usunięcia Ciołkosza z PPS w 1960 r., udało mu się jednak odzyskać poparcie i od 1964 r. był przywódcą emigracyjnej PPS. W 1976 r. zaangażował się w akcję pomocy dla ofiar wydarzeń czerwcowych, nawiązał też kontakt z KOR. Wobec pogarszającego się stanu zdrowia w 1977 r. przekazał kierowanie partią T. Podgórskiemu, pozostał jednak honorowym przewodniczącym PPS. Zmarł w Londynie.

Poza swoją działalnością polityczną i publicystyczną pozostawił po sobie poważną spuściznę jako historyk. Dziełem jego życia jest (pisany wspólnie z żoną Lidią) Zarys dziejów socjalizmu polskiego t I, II (Londyn 1966-1972). W kraju przed 1989 r. niektóre jego prace były przedrukowane przez podziemne wydawnictwa.

Tomasz Szczepański