Nowa Gazeta Praska

Stalowa bez wątpienia jest główną ulicą Nowej Pragi. Choć współcześnie w tym rejonie ruchliwsze są ulice Wileńska, 11 Listopada, czy Szwedzka, to jednak Stalowa jest "kręgosłupem" dzielnicy założonej w 1861 r. Tu koncentrowało się życie, znajdowały się ważniejsze sklepy, bazar i podobnie jak dziś jeździł tramwaj. Wreszcie tędy prowadziła droga do znajdujących się na końcu ulicy zakładów przemysłowych i początkowej stacji wąskotorowej kolejki mareckiej.

Tak jak w przypadku większości nowopraskich ulic bez trudu możemy podać czas powstania Stalowej, gdyż w swej zasadniczej części tutejsze ulice zostały wytyczone prawie w tym samym czasie, co powstawała cała dzielnica - ówczesne podwarszawskie miasteczko - Nowa Praga. Stali Czytelnicy naszej gazety zapewne wiedzą, że rokiem narodzin dzielnicy był rok 1861, choć już parę lat wcześniej inicjator jej powstania Ksawery Konopacki rozpoczął pierwsze, choć niezbyt pospieszne prace przy parcelacji należących do niego gruntów.

Na samym początku dziejów dzielnicy główną jej arterią była ulica Środkowa. To tu właśnie powstał zachowany dom założyciela Nowej Pragi, zwany popularnie pałacem Konopackiego, a także pierwsze murowane kamieniczki. Obecna Stalowa, zwana wtedy ulicą Nowopraską, była znacznie krótsza i stanowiła tylko jedną z sześciu wówczas przecznic Środkowej, podobnie jak ulice Strzelecka, Kościelna, Bródnowska, Grodzka i Wileńska. Ówcześnie istniał tylko środkowy odcinek dzisiejszej Stalowej, pomiędzy ulicami Konopacką i Czynszową. Jednak ulica Nowopraska i jej równoległe sąsiadki bardzo szybko zaczęły wydłużać swój bieg ku wschodowi w kierunku pustych i piaszczystych wzgórz Targówka, poprzez teren tzw. Kurakowszczyzny, czyli gruntów należących do Joachima Kurakowskiego. Powodem szybkiego wydłużenia ulic był dynamiczny rozwój Nowej Pragi, który z nieukrywanym podziwem opisywała warszawska prasa z epoki, a także jedyny możliwy wschodni kierunek rozbudowy. Południowy kierunek rozwoju uniemożliwiała linia kolejowa, a zachodni ograniczało istnienie gruntów już należących do miasta. Również północny kierunek rozwoju został zablokowany w latach 70. Oto na skutek decyzji wojskowych władz rosyjskich północna cześć Nowej Pragi została przejęta dla celów militarnych, co spowodowało likwidację istniejącej tu dotychczasowej zabudowy i sieci ulic. Dzielnica uzyskała wtedy znany nam kształt, zbliżony do obrysu trójkąta. To uniemożliwienie dalszego rozwoju na północ jeszcze bardziej przyczyniło się do wzrostu znaczenia ulic i obszaru Nowej Pragi bliższych Targówkowi.

Oczywiście ulica Nowopraska, sięgająca już rejonu dzisiejszej ulicy Szwedzkiej, przypominała wtedy bardziej wiejska drogę niż ulicę. Domy były w większości parterowe i drewniane, nawierzchnia nieutwardzona. Nie mamy żadnych przekazów o istnieniu murowanych obiektów. Wtedy to nastąpiło kolejne wydarzenie, dzięki któremu ulica Nowpraska stała się główną arterią dzielnicy. Na rozwoju ulicy Nowopraskiej najsilniej zaważył fakt otwarcia u jej krańca Warszawskiej Fabryki Stali. W 1878 r. trzy firmy przemysłowe: Towarzystwo Lilpop, Rau i Loewenstein, Starachowickie Towarzystwo Zakładów Górniczych oraz Towarzystwo "Rheinische Stahlwerke" utworzyły "Towarzystwo Akcyjne Warszawskiej Fabryki Stali". Do budowy stalowni skłoniło dwie pierwsze z wymienionych firm otrzymanie w 1877 r. intratnego zamówienia rządowego na dostarczenie niezbędnych dla powstających w cesarstwie kolei stalowych wyrobów, jak szyny czy elementy parowozów. Budowę stalowni rozpoczęto jeszcze w 1877 r., a uroczyste otwarcie z udziałem najwyższych władz nastąpiło w 1879 r. O budowie huty w tym miejscu zadecydowało położenie terenu przy ważnym węźle kolejowym umożliwiającym dogodne połączenia z Imperium Rosyjskim. Warto przypomnieć, że w szczytowym okresie produkcji nowopraska fabryka dostarczała aż 87% szyn produkowanych w Królestwie Polskim i 22,1% szyn powstających w całej Rosji! Liczby te dobitnie świadczą o wielkim potencjale stalowni. Jednak wskutek zmiany ceł spadła koniunktura na stal z warszawskiej Pragi i produkcję przeniesiono w głąb imperium. Likwidacja stalowni nastąpiła po 10 latach funkcjonowania zakładu, czyli w 1889 roku, a jej teren przejęło carskie wojsko, urządzając tu warsztaty artyleryjskie.

Mimo to dekada działalności stalowni miała realny wpływ na rozwój i krajobraz otaczającej ją okolicy. Ulica Nowopraska prowadziła wprost do zakładu i dzięki temu zaczęto nazywać ją Fabryczną. Co ciekawe, wartość gruntów wzrosła w tym okresie aż dziesięciokrotnie. W latach 80. wzdłuż zaludniającej się coraz bardziej ulicy powstawały jedno - i dwupiętrowe murowane domy, które jednak nie dotrwały do naszych czasów ostatni rozebrano przed czterema laty. W krajobrazie dominowały jednak domy drewniane, jak choćby rozłożysty dom z narożną wieżą u zbiegu z ulicą Środkową, który należał do Jana Tonna - zdjęcie poniżej. Gdy w 1891 roku Nową Pragę przyłączano do Warszawy, ulicę ostatecznie nazwano Stalową dla upamiętnienia niedawno zlikwidowanej stalowni - poza tym nazwa "Fabryczna" przypisana już była ulicy na Powiślu. O dziejach Stalowej już jako warszawskiej ulicy opowiemy w drugiej części artykułu.