Nowa Gazeta Praska

Ulice Kiejstuta, księcia Litwy i jego żony Biruty, położone są w dzielnicy Targówek. Obie są małe, można być pewnym, że duża część warszawiaków nawet nie wie, że istnieją.

Kiejstut był jednym z 7 synów Wielkiego Księcia Litwy Giedymina. Po jego śmierci w 1341 każdy z braci dostał swoją część państwa, a zwierzchnikiem wszystkich, czyli Wielkim Księciem Litwy został Jawnuta. Okazał się jednak nieudolnym władcą i dwaj jego bracia Olgierd i Kiejstut bezkrwawo obalili go w 1345 r. Odtąd Wielkim Księciem został Olgierd (1345-1377), a Kiejstut pozostając jego lennikiem, stał się dziedzicznym władcą zachodniej części państwa (inni książęta mieli dzielnice niedziedziczne). Podlegała mu część Litwy właściwej z Trokami (siedziba książęca), Grodzieńszczyzna, Podlasie, a także formalnie Żmudź, zachowująca jednak pewną odrębność. Podział państwa odpowiadał dwóm głównym frontom, jakie miała ówczesna Litwa: przeciw Moskwie i Tatarom organizował jej siły Olgierd, przeciwko Krzyżakom - Kiejstut. Ten ostatni był ponadto głównym pomocnikiem Olgierda i faktycznym współrządcą państwa.

Litwa jest w tym czasie celem systematycznych najazdów krzyżackich, pod pretekstem szerzenia chrześcijaństwa dążących do podboju tego kraju. Pierwszym celem Krzyżaków była Żmudź, położona pomiędzy Prusami a Inflantami (Łotwa i Estonia), a zatem rozdzielająca obie części państwa Zakonu Krzyżackiego. Ale dążono ogólnie do podbicia całej Litwy. Wg zachowanych źródeł w l. 1345-1382 odbyło się 66 wypraw krzyżackich od strony Prus, a 30 z Inflant. W toku tych walk Kiejstut zasłynął jako znakomity wojownik. Organizował też (niekiedy wspólnie z Olgierdem) wyprawy odwetowe, w l. 1345-1377 (panowanie Olgierda) Litwa organizuje 31 wypraw na Prusy, a 11 na Inflanty. W wyniku tych zmagań stopniowo wyczerpywały się siły Litwy - była ona zagrożona także na innych granicach; poza tym, mimo rozległego obszaru, była słabo zaludniona i gorzej zagospodarowana, co oczywiście przekładało się na potencjał militarny.

W 1361 r. podczas jednej z wypraw na ziemie Prus Kiejstut dostał się do niewoli krzyżackiej. Uwięziono go w Malborku. Udało mu się jednak uciec w przebraniu Krzyżaka, dzięki pomocy zniemczonego Litwina w służbie krzyżackiej imieniem Alf, który przypomniał sobie o swoim pochodzeniu.

Stosunki z Polską początkowo rozwijały się w cieniu sporu o Ruś Halicko - Włodzimierską, do której rościł sobie pretensje Lubart (jeden z Giedyminowiczów), który opanował jej północną część (Wołyń z centrum w Łucku). Kiejstut wspiera Lubarta najeżdżając Polskę i Ruś, w odwecie Kazimierz Wielki mobilizuje duże siły i otrzymuje posiłki węgierskie na wyprawę w 1351 r., w wyniku której Kiejstut dostaje się do niewoli i przysięga pokój, godząc się na chrzest, jednak zrywa ten układ. Po przejściowym uregulowaniu stosunków polsko litewskich dochodzi znów do walk. W 1366 r. Kazimierz Wielki pokonuje Lubarta, pozostawiając mu Łuck. Kiejstut usiłuje odzyskać straty, dokonując najazdów na Polskę, pustosząc m.in. Mazowsze w 1368 r. Ostatecznie Lubart utrzymał się tylko w Łucku, uznając w 1377 r. nad sobą zwierzchnictwo nowego króla Polski (i Węgier) Ludwika Andegaweńskiego.

Po śmierci Olgierda w 1377 r. Wielkim Księciem zostaje jego syn Jogaiła (Jagiełło, od 1386 r. kr. Polski jako Władysław Jagiełło). Wobec wzrostu zagrożenia ze strony Moskwy i trudności wewnętrznych - bunty niektórych Giedyminowiczów podsycane przez Krzyżaków - zawiera on z Krzyżakami przymierze w Szawdyszkach (1380 r.), z którego wykluczona jest dzielnica Kiejstuta, co oznacza, że musi on sam zmagać się z Zakonem. Kiejstut powiadomiony przez Krzyżaków o układzie w Szawdyszkach, oburzony uderza na Jagiełłę, co też było celem dyplomacji Zakonu. Początkowo osiąga sukces - Jagiełło rezygnuje z władzy wielkoksiążęcej. Kiedy jednak w 1382 r. zbuntował się przeciw Kiejstutowi jeden z braci Jagiełły, ten wyruszył przeciw niemu. Wówczas Jagiełło opanował Wilno i mając posiłki krzyżackie zmusił do kapitulacji Kiejstuta i jego syna Witolda, osadzając ich w więzieniu. Tam zmarł Kiejstut w 1382 r. - możliwe, że uduszony przez dworzan Jagiełły. Jego pogrzeb urządzono w obrządku pogańskim - przez spalenie zwłok. Był on ostatnim księciem litewskim, który miał taki pogrzeb.

Przeszedł do historii jako jeden z najwybitniejszych wodzów w historii Litwy, a także człowiek rycerskich obyczajów, co przyznawali nawet jego wrogowie. Biruta była żoną Kiejstuta i matką Witolda, późniejszego Wielkiego Księcia Litwy oraz Danuty Anny - żony księcia mazowieckiego Janusza I (tego, który przeniósł siedzibę książęcą z Czerska do Warszawy). Postacie te znane są nie tylko z historii, lecz także z "Krzyżaków" Sienkiewicza; być może przez pamięć o tym dziele postanowiono uczcić władcę Litwy i jego żonę w nazewnictwie warszawskim. Wg zapisanej w XVI w. legendy, Biruta miała być kapłanką bóstw litewskich (wajdelotką) w Połądze, skąd zabrał ją Kiejstut i ożenił się z nią. Jest to wątpliwe - są dane, by stwierdzić, że funkcje kapłańskie (ofiarnicze) u Litwinów sprawowali książęta lub osoby wyróżniające się znaczeniem. Brak danych z epoki pogańskiej (na Litwie Górnej - Auksztocie - do 1387, a na Żmudzi do 1413 r.) o istnieniu kobiet - kapłanek. Niemniej, legenda okazała się trwałą, do dziś pod Połągą pokazywana jest góra Biruty, usypana nad jej rzekomą mogiłą.

Tomasz Szczepański
Literatura:
S. Zajączkowski Dzieje Litwy pogańskiej do 1386r. Lwów 1930
J. Ochmański Historia Litwy, Wrocław 1982
M. Kosman Litwa pierwotna. Mity, legendy, fakty, Warszawa 1989