Nowa Gazeta Praska

Zawsze dominującą pozycję miała społeczność polska wyznania rzymsko-katolickiego. Współcześnie na Pradze mieści się katedra diecezji warszawsko-praskiej (Katedra św. Floriana i św. Michała Archanioła przy pl. Weteranów 1863 r.) oraz siedziba ordynariusza tej diecezji, która została utworzona przez Jana Pawła II w 1992 roku. Kościół katedralny, choć odbudowany po niemal całkowitym zniszczeniu w 1944 r. przez wycofujące się wojska niemieckie, stanowi znakomity przykład stylu neogotyckiego, który w czasie wznoszenia świątyni w latach 1888-1901 pretendował do miana polskiego stylu narodowego.

Warto też dodać, że przy ul. Kawęczyńskiej na Pradze znajduje się jeden z największych kościołów stolicy, Bazylika p.w. Najświętszego Serca Jezusa. Jej główną fundatorką była księżna Maria z Zawiszów Radziwiłłowa, działaczka filantropijna i fundatorka kościołów na praskich przedmieściach (np. Nowe Bródno, Żerań). Bryła świątyni, wzorowana na wczesnochrześcijańskich bazylikach, powstała w latach 1907-1923. W 1931 roku, zgodnie z życzeniami fundatorki, parafia i opieka nad bazyliką powierzona została księżom Salezjanom, których charyzmat ściśle związany jest z pracą edukacyjną z młodzieżą.

U zbiegu ul. Jagiellońskiej i ul. Ratuszowej stoi najstarszy praski zabytek. Jest to kościół Matki Boskiej Loretańskiej. To, co możemy oglądać dzisiaj, jest dawną kaplicą loretańską powstałą w latach 1640-44, która od południa przylegała do barokowego kościoła i klasztoru ojców bernardynów, rozebranego na początku XIX wieku. Wzniesiona została wedle projektu królewskiego architekta Konstantego Tencalli, przy wydatnym finansowym wsparciu króla Władysława IV i królowej Cecylii Renaty. Wewnątrz kaplicy znajduje się tzw. domek loretański. Jest on kopią domu Matki Boskiej, który wedle legendy został w cudowny sposób przeniesiony przez anioły z Ziemi Świętej do włoskiego Loretto w 1291 roku. W późniejszych wiekach wielokrotnie kopiowano domek loretański w innych krajach, czego przykładem jest nasz praski zabytek. Sam domek otoczony krużgankami znajduje się pośrodku kaplicy, która od południa otrzymała dwie okrągłe baszty. Niegdyś w ołtarzu cześć od licznych wiernych odbierała figura Matki Boskiej Loretańskiej, która obecnie znajduje się w warszawskim kościele akademickim św. Anny. Współcześnie na jej miejscu znajduje się gotycka, XV-wieczna figura Matki Boskiej Kamionkowskiej. Wspomniana kamionkowska rzeźba stanowi wspomnienie po nieistniejących już świątyniach Pragi, które uległy zagładzie w czasie wyburzania zabudowań dzielnicy pod budowę fortyfikacji napoleońskich w latach 1807-11 figura znajdowała się do tego czasu w parafialnym kościele Pragi, jakim był kościół św. Stanisława na Skaryszewie. Do innych rozebranych wtedy kościołów należał wspomniany już kościół bernardynów przy ul. Ratuszowej oraz kościół sióstr bernardynek, który znajdował się na obszarze dzisiejszego Parku Praskiego.

Społecznością, która aż do czasu drugiej wojny światowej była drugą pod względem liczebności, była społeczność żydowska.

Żydzi zamieszkiwali praski brzeg od XVIII wieku. Zgodnie z uchwałą sejmową z 1775 roku uzyskali pozwolenie na zamieszkiwanie i wznoszenie domów po prawej stronie Wisły. Zezwolono im także na wolny handel. Żydzi zamieszkiwali należące do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego miasteczko Golędzinów (rejon dzisiejszego ronda Starzyńskiego), a także Pragę. W 1792 roku na Pradze zamieszkiwało 892 Żydów, czyli 14,5% ludności ówczesnej Pragi. Był to wówczas najwyższy odsetek Żydów w porównaniu z pozostałymi częściami Warszawy. Około 1775 roku powstała na Pradze gmina żydowska, która istniała do 2 poł. XIX w., gdy dominującą rolę zyskała młodsza gmina warszawska.

Czołową postacią ówczesnej społeczności żydowskiej był Samuel Jakubowicz - zwany Szmulem Zbytkowerem (od nazwy rodzinnej wsi Zbytki), zamożny kupiec i dostawca (także na usługach dworu królewskiego). Posiadał na Pradze folwark (dzisiejszy rejon Wytwórni Wódek przy ul. Ząbkowskiej), a w 1780 roku uzyskał od króla zgodę na założenie w swoich dobrach cmentarza. Od jego imienia pochodzi nazwa części Pragi, gdzie znajdował się wspomniany folwark Szmulowizny.

Syn Szmula, bankier Berek Sonnenberg w latach 1806-07 wystawił drewnianą synagogę oraz dom nauki na należącej jeszcze do ojca posesji u zbiegu dzisiejszych ulic Jagiellońskiej i Kłopotowskiego. Całą nieruchomość Berek przekazał gminie żydowskiej na Pradze. Decyzję o wzniesieniu murowanej synagogi prascy Żydzi podjęli w 1835 roku i nie zwlekając rozpoczęli jej budowę. Był to czas, gdy Żydzi stanowili ponad 40% ludności Pragi. Niewielki budynek został zaprojektowany przez Józefa Grzegorza Lessla wyróżniał się tym, iż wzniesiono go na planie koła. W Europie znamy tylko sześć podobnych okrągłych synagog. Przez ponad wiek modliły się tu pokolenia praskich Żydów, aż nadszedł czas ostatniej wojny, kiedy to hitlerowcy przekształcili synagogę w odwszalnię. Zdewastowany, ale nie zniszczony gmach przetrwał okupację i został barbarzyńsko rozebrany w 1961 r., pomimo figurowania w rejestrze prawem chronionych zabytków.

W otoczeniu miejsca po synagodze przetrwały jednak inne obiekty. Przy ul. Jagiellońskiej 28 możemy oglądać jeden z najokazalszych zabytków dzielnicy. Jest to dawny Gmach Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych im. Michała Bergsona, obecnie służący m.in. za siedzibę Teatru Lalek "Baj" (mianem starozakonnych określano kiedyś osoby wyznania mojżeszowego). Modernistyczny gmach z nawiązującą do stylu polskiego renesansu został zaprojektowany przez wzmiankowaną już wyżej parę architektów - Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa. Powstał w latach 1913-14, a ukończenie budowy upamiętnia istniejąca do dzisiaj na fasadzie tablica ozdobiona polskim orłem i warszawską syrenką. Obiekt służył jako szkoła, ochronka i internat dla dzieci żydowskich. Również po sąsiedzku, przy ul. Kłopotowskiego 31 przetrwał budynek dawnej żydowskiej łaźni rytualnej, tzw. mykwy. W mykwie znajdował się basen z wodą o powolnym przepływie. Pobożni Żydzi dokonywali rytualnych kąpieli, np. przed świętami religijnymi. Elegancki, frontowy gmach mykwy powstał ok. 1910 r. według projektu Nauma Hornsteina. Dodajmy, że przy nieodległej ulicy Sierakowskiego 7 w latach 1924-1926 powstał Żydowski Dom Akademicki. Zachowany do dziś gmach, również dzieło Henryka Stifelmana, przeznaczony był dla 300 żydowskich studentów różnych uczelni warszawskich. Oprócz synagogi przy ul. Jagiellońskiej oraz synagogi na ul. Bródnowskiej na Nowej Pradze, praskim Żydom służyły też liczne domy modlitwy umieszczone w zaadaptowanych do tego celu mieszkaniach. W 1926 roku było ich 38. Najbardziej znany jest dom modlitwy przy Targowej 50/52 ozdobiony częściowo zachowanymi polichromiami - powstaje tu obecnie Muzeum Pragi.

Żydzi na Pradze zajmowali się głównie handlem (w tym przede wszystkim handlem bydłem) i rzemiosłem. Kres istnienia tej społeczności położyła ostatnia wojna. W czasach zaboru rosyjskiego na Pradze zamieszkała także ludność wyznania prawosławnego. Głównie byli to wojskowi urzędnicy przybyli z głębi imperium carów, także kupcy.

Społeczność ta przed wiekiem stanowiła ok. 10% ludności dzielnicy. W większości uciekli oni w 1915 roku wraz z wycofującą się pod naporem wojsk niemieckich armią rosyjską. Jednak w odrodzonej Rzeczypospolitej zamieszkiwali także tzw. biali Rosjanie, którzy nie chcieli lub nie mogli wrócić do bolszewickiej wtedy Rosji. Im to, a także prawosławnym różnych narodowości, służyła w okresie międzywojennym cerkiew p.w. Św. Marii Magdaleny. Obecnie jest to Metropolitarna Cerkiew Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, obok której znajduje się siedziba metropolity - zwierzchnika polskiego prawosławia. Budowla o charakterystycznej bryle zwieńczonej pięcioma kopułami, powstała w latach 1867-69 według projektu Mikołaja A. Syczewa. Zachwyca zachowany wystrój z licznymi ikonami i freskami zdobiącymi wnętrze.

Warto wspomnieć, iż w okresie zaborów znajdowały się także inne, znacznie mniejsze cerkwie, które nie dotrwały do naszych czasów. Umieszczone były one wewnątrz istniejących już budynków, w ich przystosowanych do funkcji liturgicznych częściach. W 1896 r. oddano do użytku cerkiew wojskową p.w. św. Jerzego Zwycięzcy w kompleksie koszar zlokalizowanych u krańca ul. Targowej. Rok później powstała prawosławna kaplica przy Dworcu Petersburskim, którą poświęcono 31 sierpnia 1897 r. z okazji przybycia do Warszawy cara Mikołaja II z małżonką. W gmachu przy ul. Floriańskiej, służącym w okresie międzywojennym weteranom Powstania Styczniowego, ukończono w 1900 r. kaplicę Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych, a także około roku 1900 zorganizowano kaplicę św. Sergiusza z Radonieża obok należących do carskiego wojska Warsztatów Artyleryjskich przy Stalowej 71.

Pragę zamieszkiwali i zamieszkują nadal wyznawcy kościołów ewangelickich. Ta kilkuprocetowa w stosunku do ogółu ludności społeczność nie posiadała na Pradze osobnych miejsc kultu czy spotkań. Wiemy jednak, że w końcu XVIII w. we wspominanym już miasteczku Golędzinów zamieszkiwali w większej liczbie ewangeliccy osadnicy niemieckiego zapewne pochodzenia, którzy prowadzili wtedy kilka założonych nad rzeką garbami. Ewangelikom służył niewielki drewniany zbór, zniszczony w czasie zawieruch dziejowych jakie przetoczyły się przez Pragę na przełomie XVIII i XIX wieku, a także cmentarz, którego ostatnie ślady dotrwały do lat 60. XIX w. Obecnie zupełnie nową społecznością zamieszkującą Pragę są Wietnamczycy, którzy przybyli tu w latach 90. ubiegłego stulecia, a ich pobyt związany był i jest z działalnością handlową na bazarze przy byłym Stadionie X-lecia. Mieszkający w stolicy Wietnamczycy zorganizowali w prowizorycznych budynkach przy ul. Zamoyskiego 4 (w pobliżu bazaru i Portu Praskiego) Centrum Kultury Wietnamskiej "Thang Long" ("Lecący Smok"). W Centrum Kultury na co dzień spotyka się wietnamska młodzież, ćwiczy zespół taneczny, w weekendy odbywają się koncerty. Na podwórzu wybudowano pomniejszoną kopię pagody ze słynnej Świątyni Literatury z Hanoi - symbolu stolicy Wietnamu. Hanojska świątynia powstała w 1070 roku. Pagodę świątyni otacza basen z wodą w kształcie łodzi, a jej krańcu znajduje się wielka rzeźba przedstawiająca żółtą paszczę smoka - elementy te zostały zaprojektowane przez warszawskich Wietnamczyków, którym praska budowla ma przypominać rodzinne strony. Życie religijne warszawskich Wietnamczyków koncentruje się w drugiej części kompleksu zabudowań gdzie znajduje się "Thien Viet" czyli Niebiosa Wietnamu. Odnajdziemy tu liczne posagi bóstw, którym Wietnamczycy oddają cześć. Budowle i pagody ozdabiają dalekowschodnie motywy. Całość wygląda niezwykle egzotycznie i przenosi nas do dalekiej Azji.

Michał Pilich