Nowa Gazeta Praska

Zbliżają się wybory samorządowe. Komitety wyborcze prezentują listy kandydatów na radnych, partie i ugrupowania polityczne przedstawiają swoje programy działania. 96 lat temu Polska nie istniała. Polacy żyli na ziemiach włączonych w wyniku zaborów do trzech ościennych monarchii. Wraz z wybuchem wielkiej wojny ludów pojawiła się nadzieja na odzyskanie niepodległości i odbudowę instytucji państwowych. Już w pierwszym roku wojny zaczęły odradzać się władze Warszawy i Pragi.

Budynek szkoły na Bartniczej 2 powstał w 1926 roku, był pierwszym obiektem publicznym murowanym na terenie Bródna. Został wpisany do rejestru zabytków miasta stołecznego Warszawy.

Wybuch I wojny światowej dawał Polakom nadzieje na odzyskanie niepodległości. Konflikt między zaborcami stwarzał nieoczekiwane szanse na odrodzenie polskiej państwowości. Korzystając z pewnego złagodzenia polityki władz zaborczych, w Warszawie przystąpiono do organizowania instytucji samorządowych. Już 3 sierpnia 1914 r. powstał Komitet Obywatelski m. Warszawy, na którego czele stanął książę Zdzisław Lubomirski. Działający poprzez sekcje Komitet zajmował się dowozem i rozdziałem pomocy dla bezrobotnych rodzin rezerwistów oraz zapewnieniem bezpieczeństwa publicznego.

Uwzględniając nieco odmienne warunki prawobrzeżnej części miasta grono obywateli Pragi postanowiło powołać Praski Komitet Obywatelski. "Echo Pragi" w nr 1 z 6 stycznia 1916 r. tak opisywało jego powstanie:

"Po porozumieniu się z prezydium Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy co do wzajemnego stosunku i ścisłej współpracy we wszystkich jego sekcjach, zwołano ogólne zebranie obywateli praskich, któremu przedstawiono cele i zadania przyszłego komitetu i dokonano wyboru 10-ciu członków." Prezesem Praskiego Komitetu Obywatelskiego został dr Jan Gromadzki, a jego zastępcami ks. Józef Szkudelski i inż. Tadeusz Eytner. Pozostali członkowie objęli przewodnictwo poszczególnych sekcji, takich jak Sekcja Żywnościowa, Pośrednictwa Pracy, Sekcja Lekarska czy Sekcja Tanich Kuchni. Całość prac koordynowała Sekcja Ogólna. Biuro Komitetu znajdowało się w lokalu Teatru Ludowego w Parku Aleksandrowskim.

Wkrótce, wskutek znacznego rozszerzenia działalności liczba członków Praskiego Komitetu Obywatelskiego wzrosła do 18. Poza wymienionym prezesem i jego zastępcami byli to: F. Czerwiński, A. Daab, L. Daab, W. Dmowski, W. Kwasieborski, M. Łaguna, J. Martens, F. Ornowski, W. Pachulski, S. Rodziewicz, B. Roszkowski, S. Trzeszczkowski, W. Węgłowski, Z. Zakrzewski i K. Zieliński.

Komitet tworzyli znani i szanowani obywatele Pragi. Byli wśród nich przemysłowcy, jak Wacław Węgłowski czy pochodzący z zasymilowanej rodziny niemieckiej Adolf Daab, udziałowiec Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Przemysłowych Budowlanych "Fr. Martens i A. Daab", inżynierowie i lekarze, jak dr Zakrzewski i Zieliński. Wielu pełniło też funkcje społeczne, jak Władysław Kwasieborski, który był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Pragi.

Praski Komitet Obywatelski zajmował się organizowaniem pomocy dla najuboższych i najbardziej poszkodowanych przez wojnę mieszkańców dzielnicy. Powołał instytucję Opieki Domowej oraz instruktorów dzielnicowych i okręgowych, których zadaniem było wytypowanie rodzin najbardziej potrzebujących wsparcia. Ostatecznie pomocą objęto 6000 rodzin. Na podstawie specjalnych legitymacji otrzymywały one paczki żywnościowe i bony na obiady do Tanich Kuchni. Jednocześnie Komisja Rozdawnicza wydawała najuboższym chleb i artykuły pierwszej potrzeby. W celu zasilenia funduszy Komitetu utworzono Sekcję Ofiar, którą kierował Wacław Węgłowski, a której zadaniem była zbiórka pieniędzy wśród bogatszych obywateli oraz sprzedaż chorągiewek.

Szczególną troską Komitet otaczał dzieci, aby uchronić je "od moralnego zepsucia, jakiemu podlegały, spędzając czas przeważnie na ulicy". W tym celu utworzono Komisję Ochron, na której czele stanęli dr J. Gromadzki, F. Czerwiński i B. Roszkowski. Już po tygodniu jej działalności otworzono pierwszą ochronkę dla dzieci w lokalu użyczonym przez firmę "Łęgiewski i Hartwig". Z pomocą przyszli też tramwajarze. Wkrótce Komisja otrzymała od Zarządu Tramwajów dom przy ul. Kawęczyńskiej 32. Po niezbędnych przeróbkach i remoncie uruchomiono w nim 5 ochronek i 2 sale zajęć: koszykarnię i kwiaciarnię. Pod koniec 1915 r. Komisja prowadziła już 25 ochronek, 5 sal zajęciowych i 2 szkoły. W ochronkach wszystkie dzieci otrzymywały obiady, a niektóre również śniadania i mleko. Nad zdrowiem niezamożnej ludności czuwała Sekcja Lekarska, pozostająca pod kierownictwem dr K. Zielińskiego. Prascy lekarze udzielali bezpłatnych porad, zarówno w ambulatorium szpitalnym, jak i w prywatnych gabinetach. Ponadto czterech lekarzy odwiedzało obłożnie chorych w domach. Sekcja uzyskała kilkaset bonów na lekarstwa od znanych właścicieli aptek: Różyckiego, Mierzejewskiego i Lipskiego.

Zaopatrzeniem mieszkańców Pragi w niezbędne produkty po przystępnych cenach zajmowała się Sekcja Żywnościowa. Na jej czele stanął Tadeusz Eytner. W ramach jej działalności otworzono sieć tanich sklepów i hurtowni. Wraz z nadejściem zimy uruchomiono też Sekcję Opałową, której biuro mieściło się przy ul. Stalowej 17. Tymczasem trwała zawierucha wojenna. 5 sierpnia 1915 r. Warszawa została zajęta przez wojska niemieckie i stała się ośrodkiem administracyjnym Generał-gubernatorstwa Warszawskiego. Rosjanie wycofali się na Pragę. Generał-gubernatorstwo otrzymało niemiecki zarząd cywilny i niemiecką organizację sądowniczą. Język polski uznany został, obok języka niemieckiego, za język urzędowy. Zniknęły rosyjskie szyldy, pozmieniano nazwy ulic. Po wysadzeniu w powietrze mostu Kierbedzia, Praga została na kilka dni odcięta od Warszawy. 8 sierpnia 1915 r. wojska rosyjskie opuściły Pragę, ale komunikacja z lewobrzeżną częścią miasta długo jeszcze była wielkim problemem. Początkowo odbywała się łodziami. Pod koniec stycznia 1916 r., dzięki remontowi mostu Kierbedzia nastąpiło prawdziwe połączenie Pragi z Warszawą, chociaż nie skończyły się komunikacyjne kłopoty. "Echo Pragi" donosiło o nadużyciach i wykorzystywaniu sytuacji przez nieuczciwych przewoźników:

"Dorożkarze posiłkując się marnymi końmi stawiają wygórowane żądania."

Pod koniec lutego przywrócona została wreszcie komunikacja tramwajowa. Prażanie powoli wracali do normalnego życia. "Ogonki nareszcie się skończyły, a przywrócona w końcu lutego komunikacja tramwajowa z Pragą sprawiła, iż ta ostatnia budzić się zaczęła z pół roku przeszło trwającej martwoty i letargu. Otwarcie stałego teatru 26 lutego oraz powołanie do życia pierwszego na Pradze pisma były dalszym etapem na drodze rozwoju Pragi."

Wiosną 1916 r. nastąpiło przyłączenie do miasta st. Warszawy przedmieść, m.in. Golędzinowa, Pelcowizny, Ustronia, Nowego Bródna, Targówka, Utraty, Grochowa oraz Saskiej Kępy i Kępy Gocławskiej. Właśnie wtedy, w momencie rozwoju dzielnicy, nastąpił kres działalności Praskiego Komitetu Obywatelskiego. 9 maja 1916 r. generał-gubernator Hans von Beseler ogłosił wybory do Rady Miejskiej, a 10 maja rozwiązał Komitet Obywatelski. Zasłużony Praski Komitet również przestał istnieć. Wybory do Rady Miejskiej m.st. Warszawy odbyły się w systemie kurialnym. Dawały one przywileje właścicielom ziemskim, przemysłowcom, wolnym zawodom i bogatemu mieszczaństwu; większość zdobyły ugrupowania endecko-chadeckie. Praga wystosowała 21 kandydatów. Wyniki wyborów, które odbyły się 15 lipca 1916 r. rozczarowały praskie społeczeństwo. Do 90-osobowej Rady Miejskiej weszło tylko 3 przedstawicieli Pragi i przedmieść. Z Pragi wszedł do Rady Miejskiej inż. Władysław Kwasieborski, prezes Towarzystwa Przyjaciół Pragi, a z Pelcowizny Antoni Wysocki, dyrektor Towarzystwa Akcyjnego "K. Rudzki i S-ka" oraz Kazimierz Żukowski, zarządzający firmy "B-cia Nobel".

Pierwsza Rada Miejska, której prezesem został lekarz pediatra i neurolog, rektor Uniwersytetu Warszawskiego Józef Brudziński, otrzymała teoretycznie szerokie uprawnienia w dziedzinie finansowej i urządzeń komunalnych. Na inauguracyjnym posiedzeniu odczytano deklarację, która stwierdzała:

"Samorząd Warszawy jest pierwszym krokiem do odbudowania państwa polskiego. Niepodległe państwo polskie wyposażone w organy i środki, niezależność jego wyrażające i zabezpieczające, oto cel najwyższy dawnych i obecnych wysiłków narodu polskiego. Oto i nasz święty cel, do którego dążymy".

Władze niemieckie, obdarzając Warszawę samorządem, chciały uzyskać przychylność Polaków. Były to jednak tylko pozory samorządu, gdyż żadna ważniejsza sprawa miejska nie mogła być rozstrzygnięta samodzielnie przez Zarząd Miasta, lecz wymagała potwierdzenia ze strony "Władzy Nadzorczej", reprezentowanej przez cesarsko-niemieckiego prezydenta policji. 5 listopada 1916 r. w Sali Kolumnowej na Zamku Królewskim proklamowano utworzenie niezależnego państwa polskiego z dziedziczną monarchią konstytucyjną i ustrojem konstytucyjnym.

Dla władz okupacyjnych Rada stanowiła ważny element gry politycznej. Ogłosiła się reprezentantką całego społeczeństwa polskiego, ale nie przez całe społeczeństwo działalność jej była akceptowana. Jednak doświadczenia zdobyte przez Warszawską Radę Miejską, a wcześniej przez Komitety Obywatelskie, zostały spożytkowane dla rozwoju samorządu miejskiego w niepodległej Polsce.

Odrodzenie państwowości polskiej w 1918 r. poprzedził wysiłek wielu ludzi, w tym również twórców Praskiego Komitetu Obywatelskiego, borykającego się zresztą z podobnymi, jak dzisiaj problemami (komunikacja, walka z ubóstwem, dzieci ulicy). Jakkolwiek działalność jego ograniczała się do udzielania pomocy społecznej, to jednak ważne było wypracowanie metod i organizacji pracy samorządowej, wykorzystanych już w wolnej Polsce.

Joanna Kiwilszo